مقاله بررسی شبكه شهري

مقاله بررسي شبكه شهري در 40 صفحه ورد قابل ويرايش
فهرست مطالب

عنوان صفحه

- مقدمه................................................................................................................. 1

- مفهوم شبكه شهري........................................................................................... 2

- سيستم شبكه شهري.......................................................................................... 4

- مفهوم نظام شهري............................................................................................ 6

- سلسله مراتب شهري و شاخص هاي موثر بر آن............................................. 7

- الگوهاي نظام شهري......................................................................................... 9

- عوامل موثر در پيدايش سيستم هاي شبكه شهري............................................ 21

- انواع شبكه شهري.............................................................................................. 31

- مروري بر شبكه شهري ايران........................................................................... 32

- اشكال شبكه شهري در ايران و علل پيدايش آن................................................ 36

- سخن پاياني........................................................................................................ 38
- فهرست منابع فارسي و انگليسي........................................................................ 40


- مقدمه

اهميت شبكه شهري در جغرافياي سياسي و اقتصادي و به طور كلي پويش شهرنشيني يك منطقه به حدي است كه نياز به تاكيدي خاص در اين زمينه نيست. شبكه شهري هم به مفهوم فضايي آن يعني نحوه استقرار و توزيع شهرهاي مختلف (از نظر اندازه، جمعيت و غيره) و هم به مفهوم اقتصادي آن يعني نظام مبادله و داد و ستد بين شهرها بر اساس عملكردهاي پايه اي آنها هم حاصل و هم علت بسياري از مسائل و پديده هاي شهرنشيني معاصر است. (اعتماد، گيتي و ديگران- «شهرنشيني در ايران» - 1363- ص 149)

عليرغم اينكه شهرنشيني در جهان سابقه چند هزار ساله دارد، ليكن شهرنشيني معاصر مولود انقلاب صنعتي است. انقلاب صنعتي تمدني است كه وابستگي به زمين نداشته و اساسا به قابليت هاي مغز انسانها وابستگي داشت.

ناگفته پيداست كه نوآوري صنعتي در درون يك نظام فئودالي امكان بارور شدن نداشت و تنها در داخل يك نظام بورژواري امكان شكوفايي تمدن صنعتي فراهم شد (بورژواها يا صاحبان حرف و پيشه وران طبقه‌اي بودند كه پايگاه اقتصادي شان در توليدات غير كشاورزي بوده و به فعاليت هايي چون تجارت و خدمات و .. مي پرداختند) در واقع انقلاب صنعتي از پيوند تاريخي صاحبان مغز (تكنوكرات‌ها) و صاحبان سرمايه (بورژواها) كه ساكن شهرها بودند به وقوع پيوست. با توجه به مكانيزمي كه انقلاب صنعتي در زمينه انباشت سرمايه و فرآوري محصولات خام و سرعت توليد محصولات به وجود آورد نياز به نيروي كار عظيمي داشت كه اين نيرو صرفاً در شهرها كه مركز تجمع جمعيت بودند فراهم گرديده و كم كم ارتباط مستقيمي بين روند صنعتي شدن و توسعه شهرنشيني به وجود آمد. البته اين روند عمدتاً در كشورهاي توسعه يافته مصداق مي يابد به اين معنا كه در اين كشورها توسعه شهرنشيني همزمان با توسعه صنعتي شدن اتفاق افتاده ليكن در كشورهاي در حال توسعه شهرنشيني به عنوان يك پديده برونزا و بر پايه رشد خدمات شكل گرفته است. در واقع شهرنشيني معاصر در كشورهاي در حال توسعه به هيچ وجه ادامه شهرنشيني تاريخي اين كشورها نيست بلكه پويشي است كه از خارج تحميل شده و محصول روابط اقتصادي و اجتماعي اين كشورها با كشورهاي توسعه يافته صنعتي است. (عظيمي، ناصر- «پويش شهرنشيني و مباني نظام شهري»- 1381- ص 40)

به رغم تفاوت هاي بسياري كه در شكل و شيوه اين پويش در نقاط مختلف و در اقتصادهاي گوناگون جهان مشاهده شده، شهرنشيني در طول 150 سال اخير در همه جاي جهان سير صعودي داشته و شبكه اي از شهرهاي جهاني، قاره اي، ملي و ناحيه اي را ايجاد نموده است. شناخت چگونگي اين شبكه عظيم انواع آن و عوامل موثر در پيدايش سيستم هاي شبكه شهري و مسائل ديگر محورهاي اين پژوهش را تشكيل مي دهد.
مفهوم شبكه شهري

مطالعه شبكه شهري به عنوان «گروهي از شهرهاي وابسته و مرتبط با يكديگر» در طول قرن بيستم از اهميت ويژه اي در برنامه ريزي ملي و منطقه اي برخوردار بوده است.

به درستي معلوم نيست كه واژه شبكه شهري از چه زماني و چگونه وارد ادبيات برنامه ريزي در ايران شده است. اين واژه برگرداني از واژه فرانسوي armature urban مي باشد كه به ويژه در مباحث آمايش سرزمين در آن كشور به طور گسترده كاربرد داشته است. در متون انگليسي اگر بخواهيم واژه اي معادل شبكه شهري بيابيم عبارت urban network نزديكترين عبارت به مفهوم مورد نظر است. با اين حال پس از طرح نظريه عمومي سيستمها توسط «برتالنفي» در سال 1954 و كاربرد وسيع آن در علوم مختلف «برايان بري» جغرافيدان آمريكايي به سال 1964 در كتابي تحت عنوان «شهرها، نظامي درون نظام شهرها» كوشش كرد نظريه سيستم ها را در مطالعات منطقه اي و شهري نيز به كار گيرد. در همين كتاب بود كه او براي نخستين بار واژه «نظام شهري» را به مفهوم گروهي از شهرهاي وابسته و مرتبط به هم يعني همان مفهوم معادل شبكه شهرها به كار برد. (عظيمي، ناصر،«طرح كالبدي منطقه اي- روش شناسي شبكه سكونتگاه ها»- 1382-ص 9)

شبكه شهري در بيشتر موارد به نظام وابستگي ها و ارتباط خارجي شهرها اطلاق مي شود كه مرزهاي آن همراه با توسعه تكنولوژي حمل و نقل و ارتباطات گسترش مي يابد. در واقع در هر شبكه شهري، شهرها به صورت شركا عمل مي كنند با اين تفاوت كه در اين روابط، سهم يكي بيشتر و سهم ديگري كمتر است. اين سودبري در بيشتر موارد از تقسيم كار ناحيه اي يا جهاني ناشي مي شود. شهرها در داخل شبكه شهري امتيازاتي كسب مي كنند كه به تنهايي توان كسب آن را ندارند. بيشتر شبكه هاي شهري پديده اي تاريخي هستند و در طول زمان تشكيل شده اند براي مثال يوناني‌ها در شبكه شهري خود،مستعمراتي از شهرك هاي جديد تشكيل داده بودند. بيشتر شهرهاي ايتالياي جنوبي و سيسيل نظير ناپل مانند مستعمرات مادر شهرهاي يوناني عمل مي كردند. شهرهاي قرون وسطاي ايتالياي شمالي نظير ونيز، جنوا، فلورانس، پيزا و ميلان، شبكه هاي بزرگ شهري كه به طور عمده بر پايه روابط اقتصادي قرار داشت، در خشكي و دريا به وجود آورده و رم و پاريس كاركرد خود را به صورت مراكز فرهنگي در شبكه هاي وسيع شهري گسترش داده بود (شكويي، حسين- «ديدگاه هاي نو در جغرافياي شهري» - 1373- ص 107- 106)

به نظر دكتر رهنمايي مراد از شبكه شهري، هندسه فضايي شهرهاست كه البته شبكه شهري الزاما نظم هندسي ندارد و شهرها به اشكال مختلفي در شبكه هاي شهري پراكنده هستند. اين هندسه فضايي هم نمود ذهني دارد و هم نمود عيني. نمود ذهني آن به شكل مدل سازي هايي كه عمدتا از سوي جغرافيدانان براي شبكه هاي شهري ارائه شده است، مي باشد و نمود عيني آن در واقع همان واقعيتي است كه نحوه چيده مان شهرها بر روي عرصه هاي مختلف را نشان مي دهد، است.
سيستم شبكه شهري

همانطور كه مي دانيم سيستم به يك مجموعه بهم پيوسته گفته مي شود كه از اجزا مختلفي تشكيل گرديده و هر يك از اين اجزا ضمن اينكه وظيفه خاصي در كل سيستم برعهده دارند، در ارتباط متقابل با اجزا ديگر مي باشند. در واقع اجزا اين سيستم جهت رسيدن به يك هدف خاص- كه در سيستم هاي مختلف اين هدف تعريف مي شود- در يك كليتي سامان يافته اند كه به اين كليت سيستم اطلاق مي شود. هر سيستمي يك ورودي و يك خروجي دارد. به عنوان مثال چنانچه يك اتومبيل را به عنوان يك سيستم را در نظر آوريم اجزا مختلف اين اتومبيل اعم از شمع و پلاتين و كاربوراتور و سيلندر و چرخ و ... به عنوان عناصر ورودي (input) سيستم بوده كه در يك نظام هدفمند قرار گرفته اند تا هدف سيستم كه همانا حركت اتومبيل است را تحقق بخشند. حركت اتومبيل در اينجا به عنوان خروجي سيتسم (out put) مي باشد. چنانچه هر يك از اجزا سيستم به درستي به وظايف خود عمل نكند هدف نهايي تحقق نخواهد يافت و لذا در درون يك سيستم نوعي تقسيم وظايف صورت گرفته تا اين سامانه دچار اختلال نشود.

چنانچه شبكه شهري را به عنوان يك سيستم در نظر بگيريم يكي از مختصات بسيار برجسته اين سيستم (سامانه) تفكيك و تخصيص عملكردهاست. به اين معنا كه وظايف و عملكردها بر اساس يك مختصات و الزاماتي ميان اجزا مختلف اين سيستم (شهرهاي مختلف در مقياس جهان- يا يك كشور يا يك منطقه) تقسيم مي شود و علت اينكه در بسياري از شهرها شبكه شهري دچار اختلال شده و مشكلاتي از قبيل عدم تعادل عرضه و تقاضا، بحران مسكن، ترافيك و... بروز مي نمايد به اين دليل است كه اين شهرها در قالب يك سيستم طراحي و تعريف نشده اند و اجزا آنها وظايف خود را به خوبي انجام نمي دهند. همچنين علت اينكه در ميان شهرها نوعي برتري يا هژموني به وجود مي آيد از ارتباط سيستمي شهرها ناشي مي شود مفهوم اين موضوع اين است كه برخي عملكردها در برخي شهرها بنا به دلايلي مختل گرديده و شهر ديگري اين عملكرد را به خوبي ارائه مي كند. برخي شهرها شرايط برخي عملكردها را داشته و آن عملكرد را در سيستم شبكه شهري به عهده گرفته اند. چنانچه در اين سيستم يك شهر شرايط و الزامات يك عملكرد را نداشته باشد ولي مبادرت به ارائه اين نقش بنمايد در واقع اين شهر اين عملكرد را به بهاي از دست دادن عملكردهاي ديگرش عهده دار شده است.

عملكرد شبكه شهري به شكل سيستماتيك باعث پويايي شهرها شده و كيفيت و تنوع ارائه خدمات و عملكردها را ارتقا مي بخشد. بالعكس چنانچه اين شهرها در داخل سيستم شبكه شهري عمل ننمايد به زودي دچار انحطاط خواهند شد.
مروري بر شبكه شهري ايران

به طور كلي، با پيدايش يك شبكه شهري و چگونگي شكل گيري الگوي فضايي آن در يك منطقه يا يك كشور كه در طول تاريخ صورت مي گيرد، با شرايط متعدد اقتصادي- اجتماعي، اقليمي و جغرافيايي مرتبط است. در ايران نيز پيدايي شبكه شهري تابع اين قاعده كلي بوده است.

شبكه شهري ايران تا چند دهه قبل، از همگوني نسبي برخوردار بوده است، يعني بدون وجود يك كلانشهر يا متروپل اصلي كه همه فعاليت ها را به خود جذب كند و بر شبكه تاثير خاصي بگذارد، ارتباط ارگانيكي بين شهرهاي كوچك و بزرگ هر منطقه ازيك سو و شهرها و مراكز روستايي آنها از سوي ديگر برقرار بوده است. به عبارت ديگر هر منطقه شهر اصلي خود را دارا بود كه عملكردهاي مربوطه را انجام مي داد و از طريق اين مراكز منطقه اي بود كه هر منطقه با پايتخت در تماس قرار مي گرفت.

در شبكه شهري پيش سرمايه داري ايران مناطق از نظر روابط عملكردي بين شهر و روستا در زمينه خدمات و توليد، كم و بيش مشابه بودند، هر چند از نظر جغرافيايي هر يك ويژگي هاي خاص خود را داشتند. بنابراين هيچ منطقه اي بر ديگر مناطق امتياز فوق العاده اي نداشت، جز پايتخت كه آن هم در موارد خاصي بنابر موقعيت شهر و قدرت دستگاه حاكمه اهميت بيشتري مي يافت. زيرا با تغيير مداوم محل پايتخت (با تعويض هر سلسله حكومتي) امكان رشد بيش از حد يك پايتخت خاص از ميان مي رفت. در نتيجه اين يكنواختي، جابجايي چنداني از لحاظ نيروي كار يا جمعيت يا سرمايه در كل شبكه ديده نمي شد. (همان ماخذ، ص 117 و 121)

به دنبال تغييرات وسيعي كه در آغاز قرن چهاردهم هجري شمسي در كشوربه وجود آمد و به دنبال دگرگوني شرايط اقتصادي و اجتماعي نظام كاركرد شهرها رو به تغيير گذاشت. پيدايش كلانشهر ملي، كلان شهرهاي منطقه اي و تشديد تباينات منطقه اي به علت سرمايه گذاري ها و وابستگي به سرمايه داري پيراموني، خصوصيات فضايي جمعيت شهري ايران را تغيير داده و در تغيير كاركرد و نقش شهرها موثر واقع گرديد.

توسعه روابط سرمايه داري، عمده شدن صادرات نفت، تمركز سرمايه در شهرها، تشديد جريان سرمايه گذاري در آنها به خصوص در شهرهاي بزرگ تغيير الگوهاي توليد و مصرف، افزايش حجم واردات توليد خارجي، تغيير در نحوه استخراج مازاد اقتصاد محلي به دنبال انجام اصلاحات ارضي، توسعه شبكه ارتباطي و ... تغييرات عمده اي در ساخت اشتغال، توليد و كاركرد شهرها به وجود آورده شهرها ضمن تغيير در كاركرد خود، فعاليت جديدي در زمينه خدمات آموزشي، فرهنگي، بهداشتي، درماني و ... پيدا كردند.

موقعيت و جاذبه هاي ناحيه اي- منطقه اي آنها با بهره مندي از اين فعاليت ها افزايش يافته و در سازماندهي فضاي ملي نقش فعالي را بر عهده گرفتند. به دنبال اين تغييرات، ارتباط ارگانيكي شهر اصلي با منطقه نفوذ خود دچار دگرگوني شده و بسياري از شهرها كه كاركرد اصلي آنها استخراج مازاد اقتصاد محلي بود، علت وجودي خود را از دست دادند. (نظريان، اصغر- «جغرافياي شهري ايران»-1374- ص 177)

در حال حاضر خصوصيات فضايي- جمعيتي شبكه شهري ايران را به گونه ذيل مي توان خلاصه كرد:

1- در كل شبكه شهري ايران مسئله كلانشهري و تمركز متروپل به وضوح به چشم مي‌خورد. به نحوي كه وجود متروپل تهران از نظر فضايي- جمعيتي، عملكردي و غيره همه شبكه را تحت تاثير خود قرار داده و در شبكه هيچ گونه رقابتي در اين زمينه نسبت به تهران ديده نمي شود.

2- به طور كلي در نقاطي كه يك شهر بزرگ به وجود آمده است (مانند اصفهان، مشهد، تبريز) كه خود حاصل شرايط تاريخي، اقتصادي و اجتماعي بوده است، شهر بزرگ ديگري به چشم نمي خورد و اين كلانشهر همه فعاليتها و رشد عمده منطقه را در زمينه هاي مختلف به خود اختصاص داده است. (اعتماد، گيتي و ديگران- «شهرنشيني در ايران»- 1363-ص 121)

3- گرايش به افزايش جمعيت در شهرهاي بزرگتر و افزايش تعداد شهرهاي كم جمعيت، اولي بر مبناي سياست اقتصادي و دومي بر مبناي سياست اداري كشور نمايان است.

4- شهر تهران خارج از ترتيب نظام شهري در كشور به عنوان شهر برتر يا شهر نخستين تفوق و برتري خود را در زمينه هاي مختلف اقتصادي – اجتماعي حفظ كرده است. بدين ترتيب كشور ايران مثل اكثر كشورهاي جهان سوم داراي الگوي نخست شهري است.