مقاله بررسی فعل مركب در فارسي گفتاري معيار

مقاله بررسي فعل مركب در فارسي گفتاري معيار در 16 صفحه ورد قابل ويرايش

فعل مركب در فارسي گفتاري معيار

چكيده

مقوله فعل مركب از جالب ترين، ظريفترين و در عين حال پيچيده ترين بخش هاي پژوهش هاي نحوي است كه توجه بسياري از دستور نويسان و زبان شناسان را معطوف به خود نموده است. در اين مختصر نگارنده بر آن است كه ضمن بررسي جديدترين تحليل ها از فعل مركب فارسي، بسامد وقوع فعل مركب در زبان فارسي گفتاري معياررا تعيين نمايد، براساس نظريه تتا به بررسي ساخت موضوعي فعل مركب فارسي گفتاري معيار بپردازد تحليلي آماري از آن به دست دهد.

واژگان كليدي :

زبان معيار، ساخت موضوعي، فعل مركب، نظريه تتا، موضوع X

1- مقدمه

دستور نويسان و زبان شناسان ايراني وغير ايراني توجه ويژه‌اي به مقولة فعل مركب در زبان فارسي داشته اند و هر يك ضمن از اينكه آن را توصيف و طبقه بندي نموده اند، معياري نيز براي متمايز ساختن آن از فعل ساده ارائه داده اند. از تحليل هاي فعل مركب فارسي در حيطة دستور سنتي مي توان به تحليل خيامپور (1352/62) ، عماد افشار (1372/8-126) ، نوبهار ( 1372، 162-159) خانلري (1373، 8-176) و لمبتون (1984، 93-84 ) اشاره كرد.

در سال هاي اخير در پي پيشرفت هايي كه در علم زبان شناسي در سطح جهاني صورت گرفته است و همسو با دستاوردهاي نوين زبان شناختي در حيطة نحو و ساختواژه، تحليل هاي ارزنده اي نيز از فعل مركب فارسي ارائه شده است. از جمله اين تحليل ها مي توان از تحليل محمود كريمي (1992)، كريمي (1996) ، دبير مقدم ( 1376) و زاهدي (1380) نام برد كه هر يك با گرايشي متفاوت از ديگري به توصيف فعل مركب فارسي پرداخته اند.

اين پژوهش بر آن است با بررسي و كنكاش در تحليل هاي فوق به تعريفي جامع، شفاف و منسجم از فعل مركب دست يابد و سپس با اين فرض كه فعل مركب در فارسي گفتاري معيار بسيار بيشتر از فعل ساده بكار مي رود به بررسي پيكرة جمع آوري شده بپردازد. همچنين داده هاي پيكره حسب نظرية تتا در چارچوب نظريه حاكميت و مرجع گزيني و همسو با محمد ابراهيمي ( 1382 ب) طبقه بندي و بسامد هر يك در فارسي گفتاري معيار محاسبه مي گردد. در پايان يافته هاي پژوهش را ذكر نمايد و پيامدهاي نظري و كاربردي آنها را برشمارد.

3- تحليل هاي فعل مركب فارسي در حيطة دستور سنتي

زبان شناسان بسياري در حيطة دستور سنتي به بررسي فعل مركب فارسي پرداخته اند كه در اين قسمت به بررسي چند نمونه از اين آثار بسنده مي گردد:

- خانلري در كتاب دستور زبان فارسي ( 1373/8-176) فعل هاي فارسي را از نظر ساختمان به سه گونه ساده ، پيشوندي و مركب تقسيم مي كند و فعل مركب را فعلي مي داند كه از تركيب يك اسم يا صفت با يك فعل پديد آمده است. وي (1365، ج2، 8-127) مي نويسد «‌اطلاق فعل مركب به اين گونه كلمات از آن جهت است كه از مجموع آنها معني واحدي دريافت مي شود. « به باور خانلري در صورتي كه هر يك از اجزاء معني مستقل و اصلي خود را حفظ كرده باشند ديگر نمي توان آن را فعل مركب دانست. ليكن حسب داده هاي زبان فارسي علاوه بر اسم يا صفت، مقوله هاي ديگر نحوي نيز مي توانند به عنوان عنصر غيرفعلي در ساخت فعل مركب شركت كنند و ديگر اينكه حتي با در نظر گرفتن معيار معنا شناختي فوق براي تشخيص فعل مركب مي‌توان فعل پيشوندي را نيز زير عنوان فعل مركب لحاظ كرد.

نوبهار (1372، 161-159) فعل را از نظر ساخت به سه دسته ساده، پيشوندي و گروهي تقسيم مي كند و فعل مركب را به همراه فعل مركب پيشوندي و عبارات فعلي، زيربخش فعل گروهي مي داند.

اين تحليل نيز عليرغم گسترده بودن تقسيم بندي دقيقي از فعل مركب به دست نمي دهند و پاسخگويي مسايل متفاوت مطرح در اين زمينه نيست.

2- شيوه پژوهش

براي انجام اين پژوهش ابتدا پيكرة زباني در زبان فارسي گفتاري معيار جمع آوري گرديد زبان معيار همسو با صادقي (1362) زبان درس خواندگان در نظر گرفته شد كه در راديو و تلويزيون نيز به كار رود و در آموزش زبان به خارجيان مورد استفاده قرار مي گيرد. لذا در ابتداي امر مدت زمان 150 دقيقه مصاحبه هاي تلويزيوني با اساتيد دانشگاه كه هر روزه در برنامه هاي مختلف تركيبي از شبكه هاي مختلف پخش مي گرديد ضبط شد. مدت زمان هر مصاحبه به طور ميانگين 13 دقيقه منظور گرديد . پس از ثبت داده هاي گفتاري آنها را مورد تجزيه و تحليل آماري قرار داده ايم.

4- تحليل هاي نوين از فعل مركب فارسي

دبير مقدم (1376) با ديدگاهي ساختواژي نشان داده است كه فعل هاي مركب فارسي حاصل دو فرايند عمده تركيب و انضمام هستند كه هر يك از زيرمجموعه هايي را شامل مي شوند. فعل هاي مركب حاصل از فرايند تركيب عمدتاً يك عنصر غيرفعلي يا يك عنصر غيرفعلي مطابق زير بدست مي آيد:

الف – اسم و فعل ( دلخور بودن، دلخور شدن، دلخور كردن)

ب – گروه حرف اضافه اي و فعل ( به دنيا آمدن)

ت – قيد و فعل (برانداختن، پس دادن)

ث – اسم مفعول و فعل كمكي مجهول ساز( كشته شدن، گفته شدن)

در فرايند انضمام نيز يا گروه حرف اضافه اي با از دست دادن حرف اضافه به فعل منضم م يشود و يا مفعول صريح شانه هاي دستوري خود را از دست مي دهد و به فعل منقسم مي گردد كه چنين اسمي غيرارجاعي و فاقد حالت دستوري است. وي خاطر نشان كرده است كه افعال حاصل از فرايند انضمام در هر دو صورت افعال مركب لازم هستند.

ليكن محمد ابراهيمي (1382) الف تمامي افعال مركب حاصل از انضمام مفعول صريح را فعل مركب انضمامي نمي داند. وي بر پايه نظريه گفتمان بنياد هاپر و تامپسون (1980) استدلال كرده است كه در زبان فارسي معيار فعل مركب انضمامي زماني وجود خواهد داشت كه گروه اسمي منضم به فعل نكره باشد. درصورتي كه اين گروه اسمي مشخص يا معرفه باشد ، اگر چه كليه نشانه هاي دستوري خود را از دست داده باشد نمي توان گفت كه به اسم جنس تبديل شده است و فعل مركب لازم به وجود آورده است. محمد ابراهيمي ( 1382 الف) مطابق جدول 4-1 استدلال مي كند كه اسمي نكره است و مي توان اسم جنس باشند كه از نظر گوينده وشنونده غيرارجاعي باشد.

اشباع موضوعي

در ميان اين دو انتها نيز ساخت هاي ديگري قرار دارند به گونه اي كه هر چه به سوي او پيوستار حركت نماييم با تعامل نحو – واژگان و بروز رفتارهاي ساختواژي روبرو مي شويم كه از سطح كمتري از شفافيت ساختاري – معنايي برخوردارند. از طرفي هر چه به سوي ديگر پيوستار ميل نماييم با تعامل بخش هاي نحوي – واجي مواجه خواهيم شد كه به شفافيت ساختاري – معنايي مي انجامد. وي معتقد است لزومي ندارد به وجود گشتاري به نام انضمام در ساخت فعل مركب قايل شويم. ليك مي توان به جاي آن از فرايند ادغام (Merge) سخن به ميان آورد.

زاهدي (1380 ، 5-224) مي گويد برخي اوقات ممكن است صفت يا عنصر فعلي با واژه بستي دنبال شود مثال

علي شيشه را از آب پرش كرد.

به باور زاهدي ( همان ) پديده واژه بست افزايي از تأثيرات صورت آوايي (PF) و نمايانگر تعامل نحو – واجي است.

قايل شدن به پيوستار ساخت فعل مركب در زبان فارسي تحليل نويني است كه مي تواند در پژوهش و برنامه ريزي هاي زباني كارآمد باشد.

ليكن طبق داده هاي پيكره ، واژه نسبت تنها عنصري نيست كه جين دو جزء تشكيل دهنده فعل مركب ظاهر مي شود بلكه اين عنصر مي تواند مقوله هاي ديگر اسمي، صفتي ، … را نيز در بر گيرد. نمونه هاي (5) و(6) نشان دهنده اين مطلب هستند.

(5) براي اين كار احتياج به موادي دارند.

(6) تا ميان اين راه هاي مناسب انتخاب مناسب كنند.

5- چهارچوب نظري

5-1 ساخت موضوعي فعل مركب

محمد ابراهيمي ( 1382 ب 45-40) براساس نظريه حاكميت و مرجع گزيني ( نظريه تتا) به بررسي ساخت موضوعي فعل مي‌پردازد. و مي‌گويد موضوع هاي فعل حداقل شركت كنندگان لازم در انجام فعل مي باشد و ساخت موضوعي فعل يعني حداقل شركت كنندگان لازم يا اجباري از جمله فاعل را مشخص مي سازد. در هر گروه فعلي علاوه بر موضوع هاي فعل ممكن است گروه هاي ديگري هم حضور داشته باشند كه بيان كننده مفاهيمي مثل حالت، مكان ، زمان فعل باشند كه چنين گروه هايي اطلاعات اضافي و اختياري محسوب مي شوند. اين نوع گروه ها را افزوده (Adjnnct) مي ناميم.

بر اين اساس و همسو با ابراهيمي ( همان) مي توان افعال مركب فارسي گفتاري معيار را به لحاظ تعداد موضوع هاي آن به دو دسته يك موضوعي و چند موضوعي تقسيم نمود. افعال چند موضوعي را نيز مي توان به انواع دو موضوعي، سه موضوعي و چهار موضوعي تقسيم كرد.

نمودار شماره 5-1 را مي توان نمودار تعداد موضوع هاي فعل مركب در فارسي گفتاري معيار دانست.

انواع افعال را مي توان در مثال هاي زير مشاهده نمود :

(7) تعداد زناني كه در بيرون از خانه كار مي كنند.

(8) چرا كه دختران الگوهاي جديدتري را پيدا مي كنن.

(9) والدين بچه ها را پايين تر از سن واقعي اونا ارزيابي مي كنن.

(10) باهات سر هر چي بگي شرط مي بندم كه كاسه اي زير نيم كاسه اس

لازم به ذكر است كه موضوع هاي فعل به دو دسته بيروني و دروني تقسيم مي شوند. موضوع بيروني را در اينجا موضوع 1 نام نهاده ايم و موضوع هاي دروني را كه متمم مي باشند تحت عنوان موضوع هاي 2و3و4 براساس ترتيب ظهورشان دريافت نام نهاده ايم.

5-2- نحوه بازتاب موضوع هاي فعل مركب در فارسي گفتاري معيار

در فارسي گفتاري معيار موضوع هاي فعل مركب به اشكال گوناگون اعم از گروه هاي اسمي ، صفتي ، حرف اضافه اي و يا بند خود ايستا و ناخودايستا بازتاب مي يابند. گاه نيز موضوع فعل حسب يافت و اطلاعات موجود در بافت داراي بازتاب در سطح ر- ساخت نيست.

بنباراين مي توان نمودار كلي نحوه بازتاب موضوع هاي فعل اعم از ساده و مركب را در فارسي معيار به صورت زير نشان داد.

موضوع هاي فعل

گروهي – اسمي – صفتي – حروف اضافه اي

بندي – خود ايستا – ناخود ايستا – مصدري – كوچك – غيرشخصي- با فعل – بدون فعل

نمودار 5-2-1 نحوه بازتاب موضوع هاي فعل