مقاله بررسی آيفل و نقش آن در گسترش مجموعه منابع الكترونيكي

مقاله بررسي آيفل و نقش آن در گسترش مجموعه منابع الكترونيكي در 19 صفحه ورد قابل ويرايش

چكيده:

اين مقاله به معرفي برخي از كنسرسيوم‌هاي داخلي و خارجي كتابخانه‌ها از جمله «كنسيران» و «آيفل» و نقش آنها در تأمين بهينه منابع الكترونيكي براي كتابخانه‌ها مي‌پردازد. و اينكه با سازماندهي كتابخانه‌هاي كشور و مديريت واحد آنها مي‌توان در كمترين زمان ممكن و با صرف كمترين هزينه‌ و طي سهل‌ترين مسير ممكن، از بهترين منابع الكترونيكي بهره‌مند شد.



مقدمه:

امروزه منابع الكترونيكي و دسترسي به آنها يكي از مهمتر‌ين نيازهاي كتابخانه‌ها و مراكز فرهنگي به شمار مي‌رود كه دستيابي آسان واستفاده بهينه از آن نياز به دانش و مديريت خاصي دارد.

با توجه به گستردگي دانش وعلوم و فنون بشري، جايگزيني دسترسي آسان به منابع مورد نياز بجاي مالكيت منابع و تهيه تمامي‌ آنها، از اولويت بيشتري برخوردار بوده و بهترين طريقة نشر و اشاعه فرهنگ و دانش در مراكز اطلاع‌رساني به ويژه كتابخانه‌ها مي‌باشد. قيمت بسيار گران منابع از يك طرف و بودجه كم كتابخانه‌ها براي خريد آنها از طرف ديگر، عامل گرد هم آمدن نمايندگان كتابخانه‌هاي كشورهاي مختلف و تشكيل كنسرسيوم‌هاي مختلف داخلي و خارجي شد. تشكيل اين كنسرسيوم‌ها راهگشاي بسياري از مشكلات بوده است. چرا كه با صرف هزينه و وقت كمتر، منابع مختلف و متنوع‌تري تأمين شده و در اختيار پژوهشگران و محققان قرار مي‌گيرد و كاربران نيز با دريافت آموزشهاي لازم به شبكة بانكهاي اطلاعاتي مختلف متصل مي‌شوند.

كنسرسيوم خارجي «آيفل»:

از جمله كنسرسيوم‌هاي بين‌المللي، آيفل (EIFL)[1] مي‌باشد كه به عنوان نمايندة كتابخانه‌هاي كشورهاي گوناگون با دارا بودن اهداف غيرتجاري براي دريافت منابع بيشتر با قيمت مناسبتر با ناشران منابع ديجيتالي و يا كارگزاران آنها وارد مذاكره مي‌شود. و وظيفه اصلي آن، زمينه سازي براي تجارت نشريات و محصولات الكترونيكي از طريق مذاكره با ناشر و كارگزار مي‌باشد.

اين سازمان غيرانتفاعي (NGO) كه در هلند به ثبت رسيده، از ائتلاف كتابخانه‌هاي پنجاه كشور در حال توسعه جهان كه موانع زيادي براي دسترسي به اطلاعات دارند از جمله كشورهاي جهموري شوروي، آسياي جنوب شرقي، خاورميانه و … تشكيل شده و فعاليت‌هاي اجتماعي و غيرتجاري خود را از سال 1999 آغاز كرد.

مراكز دانشگاهي در اين كشورها خواهان ايجاد راهي براي كسب اطلاعات علمي و پژوهشي از سراسر دنيا بودند. اما هزينه بالاي اشتراك منابع الكترونيكي و اطلاعات محدود در مورد چگونگي استفاده از اين منابع نسبت به منابع كاغذي، مانع از تملك نشريات و منابع فراوان دانشگاهي گرديد. آيفل در راستاي حمايت از اين كشورها و كتابخانه‌هاي آنها جهت استفادة بهينه از منابع الكترونيكي وارد عمل شد.

يكي از روشهاي افزايش قدرت خريد استفاده‌كنندگان از منابع، كاهش قيمت خريد براي مصرف‌كننده از طريق دريافت تخفيف هزينة اشتراك بوده است. كه اين كار براي كشورهاي عضو آيفل كه عمدتاً كشورهاي فقير يا در حال توسعه بودند از طريق برگزاري مناقصاتي در مورد مجلات و نشريات الكترونيكي براي ناشران و كارگزاران صورت گرفت.

از بين صاحبان اطلاعات، ناشران (Publishers)، انعطاف‌پذيري بيشتري نسبت به ارائه تخفيف از خود نشان دادند. ولي كارگزارها (Agregators)، شركت‌هائي تجاري بوده كه اطلاعات و منابع را از چندين ناشر گرفته و هزينه‌اي را به آنها پرداخت كرده و خودشان اين اطلاعات را به ديگران مي‌فروختند و از آنجائي كه فلسفه وجودي‌شان صرفاً تأمين منابع مالي بوده به دليل انعقاد صدها قرارداد ديگر، در صورت عدم تخفيف به يك خريدار، چيزي را از دست نمي‌دادند لذا در مورد ارائة تخفيف انعطاف‌پذيري چنداني نداشتند. از جمله اين كارگزاران، الزويير (Elsevier)، پروكواست (Proquest)، ابسكو (Ebsco) و … مي‌باشند كه از كارگزاران مهم جهان به شمار مي‌روند. در مقابل اينها يكسري شركت‌هاي غيرتجاري نيز وجود داشته كه درصدد گسترش و توسعة اطلاعات بوده و اطلاعات را به صورت مجاني در اختيار ديگران قرار مي‌دادند. از جمله دانشگاه كمبريج يا موسسة فيزيك آمريكا (American Institute of physics) كه به فكر كسب درآمد نبوده بلكه درصدد ارائة خدمات مي‌باشند. كه اينها رويكرد خوبي دارند ولي صحبت و مذاكره با آنها بسيار به طول مي‌انجامد.

عملكرد آيفل:

تاكنون از طريق برگزاري مناقصات، آيفل توانسته است بسياري از منابع ديجيتال و ژورنالها و DVD-ROM, CD-ROM را با تخفيف قابل توجهي براي كتابخانه‌هاي مختلف تهيه كرده و همچنين موافقت برخي از ناشران جهت اشتراك صرفاً منابع الكترونيكي (و نه كاغذي) را جلب نمايد.

و از آنجائي كه آيفل نمايندة چندين كشور مي‌باشد لذا تخفيف‌هائي كه توسط آن گرفته مي‌شود هرگز با تخفيفهاي اخذ شده توسط هر كشور به طور جداگانه قابل مقايسه نمي‌باشد. لذا هر چقدر تعداد كشورهاي عضو بيشتر باشد ميزان تخفيف دريافت شده بيشتر و قيمت منابع اطلاعاتي پائين‌تر خواهد آمد.

براي ايجاد اطمينان دو جانبه از عملكرد و تعهدات كتابخانه‌هاي كشورهاي مختلف از يك طرف و ناشران و كارگزاران آنها از طرف ديگر، بين آنها قراردادي امضا مي‌شود. اين قرارداد و سند، بيست الي سي صفحه بوده كه توسط وكلا نوشته شده و پيچيدگي خاصي داشته كه درك آن براي همگان ميسر نمي‌باشد مثلاً‌ گاهي تصور مي‌شود كه از سوي ناشرين، تخفيفي در نظر گرفته شده در حاليكه واقعيت چنين نبوده است. لذا قبل از امضاء، حتماً بايد به رؤيت وكلاي حقوقي برسد و بعد توسط افراد صلاحيت‌دار امضاء شود كه البته آيفل به نمايندگي از كشورهاي عضو (خريداران) اين كار را انجام مي‌دهد و ديگر نيازي به ارزيابي حقوقي توسط آنها نمي‌باشد.

هر كدام از ناشرين و آيفل داراي يك مدل جواز مي‌باشند و ارائة جواز از سوي ناشرين به معني پذيرش اجباري آن از طرف آيفل نيست. آيفل مي‌تواند در قرارداد پيشنهادي خودش، شرايط مختلفي را در نظر بگيرد از جمله قيمت، وقت، شرايط و … كه گاهي اوقات، ساير شرايط از قيمت هم مهمتر خواهند بود. چرا كه قرارداد بعد از پذيرش طرفين و امضاي آن، تا انقضاي مدت مزبور قابل تغيير نبوده و هرگونه تغييري از جانب خريدار مستلزم پرداخت هزينة مجدد خواهد بود. و معمولاً آيفل با ارائة جواز پيشنهادي خود، بهترين شرايط ممكن را براي كشورهاي عضو در نظر مي‌گيرد و ناشريني كه خواهان بستن قرارداد باشند، ناچار به پذيرش اين شرايط هستند. و اگر مواردي از آن را نپذيرند، آيفل با آنها وارد مذاكره مي‌شود.

كنسرسيوم داخلي «كنسيران»

كنسيران (ConsIran)[2] يا كانون كتابخانه‌هاي دانشگاهي و پژوهشي ايران به عنوان يك كنسرسيوم داخلي تاكنون فعاليت‌هاي زيادي در راستاي تأمين منابع انجام داده است. اين كنسرسيوم كه به نمايندگي از 54 دانشگاه كشور، چندين سال است كه فعاليت خود را آغاز كرده، هم اكنون به عنوان يك انجمن علمي (NGO) در وزارت كشور در حال ثبت است و تاكنون فعاليتش صرفاً در حيطة خريد منابع بوده است و چندان به سازماندهي و اشاعة اطلاعات نپرداخته است. اما افزايش قيمت منابع و كمي بودجة خريد مخصوصاً در دانشگاه‌ها، سبب همكاري بيشتر كتابخانه‌هاي مراكز تحقيقاتي در كنار هم شده و بحث خريد جمعي درحوزة منابع چاپي و امانت بين كتابخانه‌اي (Interlibrary loan) و تأمين مدرك (Document Delivery) و اشتراك منابع رونق بيشتري پيدا كرد.

از جمله تصميمات اخذ شده، سرويس‌دهي منابع خريداري شده از طريق يك مرجع واحد در وزارت علوم به ساير مراكز در سراسر كشور بوده كه اين كار به صورت رسمي در سال 2000 با تشكيل شوراي سياست‌گذاري تأمين منابع علمي در وزارت علوم آغاز شد. اين شوراء علاوه بر وظيفه سياستگذاري، دو كار ديگر را نيز انجام مي‌داد:

1) مذاكره با فروشندگان و ناشران

2) تنظيم اساسنامه كنسرسيوم دانشگاه‌ها و مراكز ايران

از آنجائي كه شوراي سياست‌گذاري تأمين منابع علمي وابسته به وزارت علوم و يك مركز دولتي بود لذا براي جذب بودجه تصميم گرفته شد كه «كنسيران» به عنوان يك NGO به ثبت برسد تا بتواند از امكانات اعطائي به انجمنهاي علمي استفاده كند.

تشكيل اين قبيل كنسرسيوم داخلي و برقراري ارتباط فعال با كنسرسيوم خارجي آيفل مي‌تواند خلاء و شكاف موجود در تأمين منابع الكترونيكي موجود در مراكز علمي و تحقيقاتي كشور را به تدريج برطرف نمايد.

برگزاري كارگاه آموزشي در ايران:

برپائي كارگاه آموزشي «كنسرسيوم‌هاي تأمين منابع اطلاعات علمي» در بيستم و بيست و يكم شهريور 1384 در دانشگاه تهران، مي‌تواند به عنوان گامي مؤثر در نيل به سمت اين هدف به شمار آيد.

اين كارگاه با همكاري سازمان اسناد و كتابخانه ملي ايران و كنسيران (ConsIran)[3] و دفتر پژوهش‌هاي فرهنگي (CRB)[4] كه يك موسسه غيردولتي و خصوصي است برپا گرديد و در آن هيأت رئيسة آيفل و نمايندگان مراكز مختلف علمي و فرهنگي كشور شركت داشتند. و علاوه بر معرفي آيفل و اهداف آن و نقش آن در تأمين منابع الكترونيكي براي كشورهاي عضو به نقش كتابخانه ملي به عنوان جمع‌آوري كننده و حفظ كننده كلية مدارك و اسناد چاپي و غيرچاپي در شكل‌هاي مختلف كاغذي، الكترونيكي و … اشاره گرديد.

و در نهايت نيز با برپائي بحث‌هاي گروهي درمورد تشكيل و مديريت يك كنسرسيوم موفق و خدمات مورد انتظار از آن، انتقادات و پيشنهاداتي مطرح گرديد. ما حصل اين مذاكرات و انتقادات و پيشنهادات به شرح زير مي‌باشد:

در ابتدا براي تشكيل يك كنسرسيوم موفق با مديريتي مطلوب بايد موجودي كتابخانه‌ها از لحاظ منابع الكترونيكي و نيازهاي آتي آنها بررسي شود تا راهكاري مشخص براي طي مسير و نيل به هدف به دست آيد. سپس تمهيدات موجود از لحاظ بودجه، اعضاء، … بررسي شده و پس از برآورد مدت زمان دستيابي به منابع، بازاريابي صورت گيرد.

از جمله انتظارات مطرح شده از كنسرسيوم دستيابي سهل و آسان به منابع مورد نياز با پرداخت كمترين هزينه و اخذ بيشترين تخفيف و به روز بودن اطلاعات دريافتي و دفاع از منافع اعضاء و آموزش آنها مي‌باشد.