مقاله بررسي تكنيك مشاهده و مصاحبه در جمع‌آوري اطلاعات

مقاله بررسي تكنيك مشاهده و مصاحبه در جمع‌آوري اطلاعات در 18 صفحه ورد قابل ويرايش

مقدمه

مشاهده يكي از روشهاي موثر و كارآمد درتحقيقات اجتماعي است. اين روش از مهمترين روشهاي كسب اطلاعات محسوب مي شود. مشاهده اين امكان را به محقق مي دهد كه محقق مستقيماً پديده مورد مطالعه را ببيند و واقعيت را به صورت مستقيم يا بي واسطه درك كند. روش مشاهده نه تنها به طور مستقل مي تواند يك منبع قوي و شيوه اي مناسب براي گرد آوري اطلاعات درتحقيقات اجتماعي باشد، بلكه گاهي نيز به عنوان يك روش تكميلي در كنار ساير روشهاي گردآوري اطلاعات نيز مورد استفاده مي گيرد.

روش مشاهده از عمده ترين و مهم ترين شيوه هاي تحقيق درعلوم اجتماعي است، اما كمتر از ساير شيوه هاي ديگر گردآوري اطلاعات مورد استفاده قرارگرفته است. هيچ شيوه اي به اندازه مشاهده مستقيم درميدان تحقيقي نمي تواند محقق را در رابطه نزديك با پديده هاي مورد مطالعه قرار دهد.

دراكثر رشته هاي علوم انساني از جمله جغرافيا، جامعه شناسي، اقتصاد، تاريخ، باستان شناسي، روان شناسي و مردم شناسي نيز از روش مشاهده استفاده مي‌شود.

اهميت نقش مشاهده تنها درگرد آوري اطلاعات به صورت يك روش مستقل يا تكميلي پايان نمي پذيرد، بلكه دربعضي از تحقيقات محقق ناگزير است براي بررسي نتايج تحقيقاتي كه مبتني بر ساير روشهاي گردآوري اطلاعات باشد نيز از روش مشاهده استفاده كند؛ به عبارت ديگر براي اطمينان از صحت نتايج تحقيق يا داده هاي گردآوري شده از طريق ساير روشها، محقق بايد به ميدان آمده و پديده مورد مطالعه را از نزديك مشاهده نمايد تا براي داده هاي گرد آوري شده تاييديه بگيرد.

(حافظ نيا، 1381: 8-206)

مشاهده :

مشاهده از رايج ترين و مهم ترين شيوه ها و ابزار تحقيق به شمار مي رود كه در اكثر علوم كاربرد دارد به تعبير وب، تمامي تحقيقات اجتماعي با مشاهده آغاز مي‌شوند و با آن نيز پايان مي پذيرد، به بيان ديگر، مشاهده جزيي اجتناب ناپذير از هر مطالعه درباب هر پديده اجتماعي مي باشد (ساروخاني، 1381: 174). مشاهده مستلزم توجه منظم و سيستماتيك و ثبت رويدادها، رفتارها و موضوعاتي است كه در محيط اجتماعي، مكان يا محل مورد تحقيق وجود دارد (مارشال و اسمن، 1995، به نقل از ازكيا).

تعاريف متعددي از مشاهده شده است از جمله اينكه: «مشاهده روزمره و مشاهده علمي، دريافت و درك هدفمند محيط از طريق اندامهاي حسي (نه تنهاچشم) و ثبت اين دريافت ها در واحدهاي اطلاعاتي است. (اتسلندر، 1926، به نقل از ازكيا)

رنه كيونيك درتعريف مشاهده مي نويسد كه رابطه ما با جهان به وسيله حواس پنجگانه به وجود مي آيد و ما با كمك آن حواس، به تجربيات خود مي اندوزيم. بدين معنا، مشاهده نوعي كسب تجربه از جهان است كه ازطريق ساده، تا طرق علمي به وسيله جلا دادن و تيز كردن حساب شده ادراك و حواس انجام گيرد. (كيونيك، 1976: 1، به نقل از رفيع پور).

درتعريف مفهوم مشاهده مي توان گفت، مشاهده جزيي اجتناب ناپذير از هر مطالعه درباب پديده هاي اجتماعي است، يا اينكه مشاهده شروع كننده و خاتمه دهنده تمامي تحقيقات اجتماعي است (كيوي و كامپنهود، 86 15:19)

مشاهده يكي از راه هاي عمده كسب اطلاعات در روش تحقيقي ميداني است كه عمدتاً در مردم شناسي و قوم نگاري به كار مي رود. در مواقعي كه يك محقق مي خواهد درباره مسائلي تحقيق كند كه تاكنون اطلاعات كافي در آن باره وجود ندارد، عموماً از تكنيك مشاهده استفاده مي شود. به عنوان مثال اگر خواسته شود در مورد ايل هاي ايراني تحقيقي صورت گيرد، چون منابع و اطلاعاتي دراين زمينه وجود ندارد پس بهترين راه، مشاهده اين ايلها مي باشد (رفيع پور، 1382: 55)

سابقه استفاده و كاربرد روش مشاهده به اواخر قرن 17 ميلادي برمي گردد يعني زماني كه اروپاييان براي تسلط يافتن بركشورهاي آسيايي و جهان سوم نيازمند آگاهي از فرهنگ، آداب و رسوم، اعتقادات و … مردم بومي آن سرزمينها شدند و بدين ترتيب رشته علوم مردم شناسي شكل گرفت. روش مشاهده را اولين بار مكتب شيكاگو در تحقيقات جامعه شناختي به كاربرد . (ازكيا، 1382: 9-408)

اهميت و مزاياي مشاهده دراين مي باشد كه درصورت استفاده از روش مشاهده، مطالعه‌ي بي واسطه موضوع تحقيق و فقدان تورش بوجود مي آيد و به عنوان طبيعي‌ترين، مهمترين و پركاربردترين شيوه ها و ابزار ضروري تحقيق مورد استفاده قرار مي گيرد (كيوي و كامپنهود، 1986: 98)

كاربرد مشاهده :

مشاهده به عنوان يكي از ابزار ضروري هر تحقيق است اما در مواردي محقق ناچار بايد از آن استفاده كند. از جمله اين موارد مي توان ا شاره كرد به :

1- درصورت عدم دستكاري داده ها در سطح كلان- مثلاً بررسي تاثير نظام حزبي بر دموكراسي؛ كه در اين خصوص نمي توان با تعطيلي حزب يا پارلمان، نقش و تأثير آنرا در جامعه بررسي كرد.

2- درصورت عدم امكان مصاحبه درتحقيق، مثلاً دربررسي رفتار گروهي كودكان يا هنگام بروز وضعيت حساس و پرتنش و خصومت بين دو قوم، و يا عدم آشنايي محقق با زبان جامعه آماري

(ساروخاني، 1381: 175)

شاخصهاي مشاهده:

محقق در آغاز بايد تصميم بگيرد چه چيز را مورد مشاهده قرار دهد از اين رو شاخصهايي را مد نظر خود قرار مي دهد كه معمولاً به چهار شاخص اشاره مي‌شود:

حركتي، زباني، مكاني، فرازبان.

1- شاخص هاي حركتي/ بياني: هر عمل، رفتار يا حركتي كه از جانب موضوعات مورد مشاهده بروز كند مانند حركات سرو دست و بدن.

2- شاخص هاي زباني/ بياني/ صوتي: محتواي سخن و كلام كه با توجه به زير و بم بودن صدا، ادا مي شود مانند بيان سريع يا كند يا كيفيت زبان يا پوتوق.

3- شاخص هاي فضايي/ مكاني: زمينه هاي ارتباطات، گرايش ها، نگرش ها، باورها، علايق و عقايد افراد كه دريك جمع مد نظر قرار گيرد مانند آزمون مورنو و رابرت بيلز.

4- شاخص هاي فرا زبان: با اين شاخصها ژرفاي تحقيق فزوني مي يابد و شناخت واقعيت بهتر صورت مي گيرد. رفتار فرا زبان مانند بلند يا آهسته سخن گفتن، قطع كردن سخن ديگران، تغيير آهنگ كلام و … (همان: 81-177)

انواع مشاهده :

پس از بيان اهميت مشاهده در تحقيقات اجتماعي لازم است انواع آن ذكر گردد كه عبارتند از:

1-مشاهده نامرئي:

رفتار در اين نوع مشاهده طبيعي است و موقعيت تحقيق به واقعيت نزديك تر است. دراين نوع مشاهده از وسايلي نظير دوربين مخفي، آيينه و … استفاده مي شود. از جمله كساني كه به اين مشاهده دست مي زنند مي توان به روزنامه نگاران و دست اندركاران رسانه ها اشاره كرد.

2-مشاهده فعال:

اين نوع مشاهده در برابر مشاهده پذيرا يا منفعل قرار دارد و زماني است كه محقق به مشاهده ساده نمي پردازد بلكه خود به كار دستكاري متغيرها دست مي زند و شرايط ويژه پديد مي آورد تا نتايج آن را يادداشت كند. (همان : 185).

3-مشاهده ناپيوسته:

مطالعات طولي نظير پانل يا روند پژوهي در اين نوع مشاهده جاي مي گيرند. بدين صورت كه محقق نسلي را در يك زمان (t) مطالعه مي كند، سپس در فاصله زماني معيني تكرار مي شود (ازكيا، 1382: 415)



محاسن روش مشاهده اين موارد عبارتند از :

1- بزرگترين مزيت مشاهده اين است كه روشي است مستقيم كه از طريق آن مي‌توان به اطلاعات دست اول دست يافت و در مجموع درحالت طبيعي دسترسي به رفتار و حوادث بدون دخالت ساير عوامل از طريق مشاهده ممكن است
(طالقاني، 1381: 105)

2- حجم اطلاعات وسيعتري از محيط و فرد يا افراد مورد مشاهده به دست محقق مي رسد.

3- اين روش براي شناخت افرادي كه قادر به بيان وضعيت خود از طريق ديگر نيستند، نظير كودكان، بيماران رواني و … روش مناسبي است.

4- اين روش مي تواند به عنوان روش كنترل براي ساير روشهاي گردآوري اطلاعات مورد استفاده قرار گيرد.

5- مشكلات زباني و فرهنگي همانند ساير روشها تاثير كمتري در اجراي روش دارد، مثلاً بعضي اطلاعات را كه از طريق زبان نمي توان گفت از طريق مشاهده مي‌توان دريافت نمود.

6- در مشاهده بويژه اگر غير علني باشد، مقاومت و جدل و ممانعت احتمالي برسرراه گردآوري اطلاعات وجود ندارد. (حافظ نيا، 1381: 15-214)


معايب روش مشاهده اين موارد عبارتند از :

1- روش مشاهده درجامعه اي محدود و در مطالعات مورد كاربرد دارد و براي مطالعات وسيع و جامعه ايي بزرگ مناسب نيست؛ زيرا تدارك مشاهده گران ورزيده و متعدد مقدور نيست.

2- وجود محقق و مشاهده گر در محيط مشاهده باعث مي گردد كه شرايط عادي و طبيعي آن تغيير نمايد و حالت غير عادي و غير طبيعي به خود بگيرد.

3- مشاهده براي تحقيقات تداومي كه زمان طولاني را طلب مي كند، روش مقرون به صرفه نيست. (حافظ نيا، 1381 : 215)

4- روش مشاهده با اينكه ژرفانگري و ايجاد قضاياي نظري مناسب است، اما براي آزمون فرضيه هاي مشتق از نظريه روش مناسبي نيست. (طالقاني، 1381: 95)

5- با توجه به اين كه شناخت از طريق حواس پنجگانه بدست مي آيد از اين رو اولاً ما از محيط بيروني خود همه واقعيتها را نمي توانيم مشاهده كنيم، بلكه فقط آن واقعيتهايي براي ما قابل مشاهده اند كه ادراك محدود و درواقع ضعيف ما اجازه مي دهند. (رفيع پور، 1382: 103)

6- در روش مشاهده فقط بخشهايي از روباط اجتماعي مشاهده مي شود مثلاً روابط بسيار خصوصي يك زن و شوهر را نمي توان مشاهده نمايد. (همان: 103)